Archiw zgubjonych jsow

pytanje [4]

zapśimjeśe

• informaciskego centruma
  • koncept
  • temy
  • nastaśe
  • wobrazowa galerija
• minjone jsy
• wótwórjeńske case / zastupne pjenjeze
• połoženje a pśijězd
• wokolnosć

W serbskem rěcnem laborje se pósrědnjaju z pomocu wjele rěcnych, tekstowych, spiwnych a wobrazowych pśikładow wuznam, gódnosć, wósebnosć a šyroke nałožowanje serbskeje rěcy. Grajucy wabi zakładny kurs k nawuknjenju někotarych wšednych serbski słowow.
W rěcnem laborje źo wó to, wótegroniś na slědujuce pšašanja:

- Kótary wuznam ma rěc za serbsku identitu?
- Kak jo wótběgnuło historiske rěcne wuwiśe?
- Dla cogo jo serbske rěc źinsa akutnje wogrozona?
- Kótare rozdźěle, zgromadnosći a změšanja móžomy zwěsćis k drugim rěcam?
- Kótare dialekty se regionalnje rozeznawaju?
- Kak se rěc źinsa pósrědnjujo a wužywajo?
- Kótare městno ma rěc w źinsajšnem kulturnem, cerkwinskem a wšednem žywjenju?

Pśeglěd serbska rěc

Za Serbow jo rěc wažne, rownož nic jadnučke znamje swójeje identity. Serbska rěc se rozrědujo do dweju wusko pśiswójźbneju pisneju a wobchadneju rěcowu (do górnoserbskeje a dolnoserbskeje). Wobej rěcy matej mimo togo ceły rěd regionalnych a lokalnych dialektow. Wše wopytanja, wutwóriś zgromadnu rěc, njejsu se ze wšakorakich zawinow raźili. Wětšy źěl Serbow jo źinsa de facto dwójorěcny. Wóni powědaju wótwisnje wót situacije a móžnosći pak serbski pak nimski.

Serbska rěc słuša ku kupce pódwjacornosłowjańskich rěcow we słowjańskej rěcnej familiji. Pódla zasadnych rozdźělow w gramatice a słowoskłaźe dajo wjele zgromadnosćow z drugimi słowjańskimi rěcami, kenž mjazsobne rozměśe wólažcyju respektiwnje zmóžniju. Górnoserbšćina jo na pśikład českej řecy wjelgin pódobna, mjaztym až dolnoserbšćina pólskej a słowakskej bliska jo.
Pó reformaciji jo dostała serbska rěc k prědnemu razoju wšake pisne formy, kenž su se nejžpjerwjej w cerkwinskem pismojstwje, pózdźej teke w swětnej literaturje manifestěrowali.

W běgu stawiznow pak jo se serbska rěc wobstawnje dalej slědk tłocyła. Pód wšakorakimi kněstwowymi a politiskimi systemami su byli Serby pśecej zasej wopor germanizaciskich a pódtłocowańskich procowanjow kněžecych.
Pśi tom su se měrili represije – pódla drugich – pśedewšym pśeśiwo rěcy. Serbska rěc jo se – raz wótglědane wót wuwześow – cesto zakazała, pódtłocowała, zachyśiła a zaměrnje wutamała.
To a druge wažne faktory (na pśikład asimilacija) su k tomu wjadli, až stej se serbski rěcny teritorium a licba powědarjow w běgu stolěśow wobstawnje pómjeńšyłej. Toś ta tendenca bóžko až do źinsajšnego wobstoj, tak až rěc se za wěsty źěl jano hyšći pasiwnje dožywijo a dla togo wjelgin wogrozona jo.

Rewitalizacija a pósrědnjenje rěcy

Pówoblicenja wuchadaju z togo, až źinsa hyšći něźi dwě tśeśinje wšych někak 60.000 Serbow rěc aktiwnje respektiwnje pasiwnje wobkněže. Južo někotare lěta du toś procowanja do směra zaměrnego wóžywjenja rěcy.
Pśichod serbskeje rěcy wótwisujo – ako pla wšych małych a wogrozonych rěcow – wót togo, kak se wóna młodej generaciji pósrědnijo, kak se źiśi a młodostne rěc pśiswóje a ju wužywaju.

Pśeto se rěc wósebnje w Dolnej Łužycy jano hyšći w jadnotliwych padach w starjejšyskem domje dalej dawa, su źinsa źiśownje a šule toś ten nadawk pśewzeli. Wósebnje wuzwignuś ma se ten tak pomjenjony Witaj-projekt. Z nim se źiśi w źiśownjach južo w prědnych žywjeńskich lětach intensiwnje ze serbskeju rěcu zeznawaju. Z Witaj-projektom se w zakładnych a dalejwjeźecych šulach z bilingualneju, to groni dwójorěcneju wucbu pókšacujo.
Dwa serbskej gymnaziuma w Chóśebuzu a Budyšynje póstajatej móžnosć, dojśpite rěcne znajobnosći rozšyrjaś respektiwnje wudopołniś, se pśizamknjecy studij sorabistiki na uniwersiśe w Lipsku jo móžny.

Serbska rěc w źinsajšnem kulturelnem a cerkwinskem žywjenju

W kulturelnem žywjenju ma serbska rěc dłujku tradiciju a se w literaturje, wuměłstwje a medijach nadalej šyroko nałožujo.
Literatura w serbskej rěcy jo dosć wobšyrna a se wótbłyšćujo pśedewšym we wulicowańkach, romanach ale teke w basnistwje. Źenik, tyźenik a wšake casopise wuchadaju w serbskej rěcy a swójske Domowina-nakładnistwo w Budyšynje publicěrujo serbsku literaturu.
Źiwadło w serbskej rěcy njegrajo jano profesionelne Nimsko-serbske ludowe źiwadło w Budyšynje, ale teke wšake lajske źiwadłowe kupki w Górnej a Dolnej Łužycy.
Na pólu muziki njedajo jano klasisku muziku, ludowe a źiśece spiwy w serbskej rěcy, ale teke nacasnu popowu muziku.

Teke w rozgłosu ma serbska rěc južo z 50ych lět 20. stolěśa swójo kšute městno. W RBB a MDR se źinsa wšednje mjazy jadneju a tśimi góźinami w serbskej rěcy wusćeła. W telewiziji wusćełatej RBB a MDR mjasecny magacin w serbskej rěcy, pśi comž jo móžno wobej programa rowna ako w rozgłosu w Bramborskej ako teke w Sakskej a hyšći dalej wiźeś a słyšaś.
Wažny pśinosk za woplěwanje a zdźaržanje serbskeje rěcy wugbajo teke cerkwinske žywjenje. Wósebnje w źinsajšnych katolskich stronach Górneje Łužyce jo cełe cerkwinske žywjenje pśedewšym serbske. Ale teke w pśedewšym ewangelski pregowanej Dolnej Łužycy dajo wobstawnje namšy, na kótarychž se serbski prjatkujo, bjatujo a spiwa.